Hoeveel steden in Nederland hebben stadsrechten?

In Nederland zijn de begrippen ‘stad’ en ‘dorp’ vaak onduidelijk en variëren van context tot context. De term ‘stad’ wordt vaak gebruikt om plaatsen aan te duiden met een groot aantal inwoners, maar ook historische stadsrechten kunnen een rol spelen bij het bepalen of een plaats als stad of dorp wordt beschouwd. Op basis van de beschikbare bronnen is duidelijk dat er in Nederland een aantal steden zijn die ooit stadsrechten hebben gekregen, maar het aantal steden dat deze rechten nog steeds heeft, is beperkt. In dit artikel zullen we het verschijnsel van stadsrechten in Nederland nader onderzoeken, de historische ontwikkeling bespreken en het huidige aantal steden dat deze rechten nog steeds heeft, analyseren.

Wat zijn stadsrechten?

Stadsrechten zijn privileges die in de middeleeuwen aan bepaalde nederzettingen zijn verleend. Deze privileges omvatten onder andere het recht om een eigen bestuur te hebben, markten te houden, een stadsmuur te bouwen, en rechtspraak te voeren. De verlening van stadsrechten had dus een belangrijke betekenis in de geschiedenis van Nederlandse steden. In de praktijk betekende dit dat een plaats zich dan wel als stad moest gedragen, met een bepaalde omvang en een bepaalde regelgeving.

Volgens bron [4] zijn er in Nederland ongeveer 200 plaatsen die ooit stadsrechten hebben gekregen. Dit omvat echter niet alleen echte steden, maar ook kleine plaatsen die lang geleden stadsrechten hebben gekregen, maar nooit zijn uitgegroeid tot een stad. Een voorbeeld is het plaatsje Biervliet (provincie Zeeland), dat ongeveer 1.600 inwoners heeft en nog steeds stadsrechten heeft, maar niet als stad wordt beschouwd.

Wat is de huidige situatie?

Tegenwoordig is de toekenning van stadsrechten in Nederland niet meer van toepassing. Met de intrede van de gemeentewet in 1851 werd het stadsrechtenstelsel afgeschaft, en daarmee het wettelijk onderscheid tussen steden en dorpen. Volgens bron [6] worden er sinds 1970 steeds meer gemeenten samengevoegd, waardoor het verschil tussen steden en dorpen nog verder vervagen is. Daarnaast wordt er steeds vaker over een stad gesproken als het aantal inwoners boven de 10.000 komt, ongeacht of de plaats historische stadsrechten heeft of niet.

In bron [3] staat dat Nederland op 1 januari 2024 in totaal 2501 woonplaatsen telt, verdeeld over 342 gemeenten. Dit omvat zowel steden als dorpen, maar het verschil tussen de twee is niet altijd duidelijk. Zo is het in de gemeente Ede dat er discussies zijn over of het een stad of een dorp is, ook al heeft het ruim 78.000 inwoners. Op basis van de bevolkingscijfers zou Ede een stad moeten zijn, maar het gevoel van de inwoners speelt hierbij een grote rol.

Hoeveel steden in Nederland hebben stadsrechten?

Uit de beschikbare bronnen blijkt dat er in Nederland ongeveer 165 steden zijn die op basis van de BAG-gegevens van 2024 zijn geregistreerd. Deze steden zijn onder meer: Arnhem, Assen, ’s-Gravenhage, Groningen, Haarlem, ’s-Hertogenbosch, Leeuwarden, Lelystad, Maastricht, Middelburg, Utrecht en Zwolle. Volgens bron [3] is dit het aantal steden dat op basis van de BAG-gegevens is vastgesteld, maar het is niet duidelijk of deze steden allemaal ook historische stadsrechten hebben.

In bron [4] staat dat er in Nederland ongeveer 200 plaatsen zijn die stadsrechten hebben, maar dit omvat ook kleine plaatsen die nooit zijn uitgegroeid tot een stad. In bron [1] wordt genoemd dat er in Nederland 92 steden zijn, maar dit is mogelijk gebaseerd op het aantal gemeenten met meer dan 100.000 inwoners.

De oudste en jongste steden in Nederland

In bron [4] staat dat Stavoren de oudste stad van Nederland is, met stadsrechten in het jaar 1058. Amsterdam kreeg haar stadsrechten pas in 1306. Als we kijken naar de Romeinse bepaling van een stad, zijn steden als Maastricht, Nijmegen en Voorburg nog veel ouder. Zo wordt Maastricht al sinds 500 v. Christus continu bewoond. De jongste stad die de middeleeuwse stadsrechten heeft verworven is Delfzijl (provincie Groningen), die in 1825 stadsrechten kreeg. Na deze tijd zijn er geen stadsrechten meer uitgegeven.

Voorbeelden van steden met stadsrechten

Er zijn verschillende steden in Nederland die historisch gezien stadsrechten hebben gekregen. In bron [2] staat een tabel met enkele van deze steden, waaronder:

• Aardenburg (Zeeland, voor 1187)
• Alkmaar (Noord-Holland, 1254)
• Almelo (Overijssel, voor 1420)
• Amersfoort (Utrecht, 1259)
• Amsterdam (Noord-Holland, 1306)
• Appingedam (Groningen, 1327)
• Arnhem (Gelderland, 1233)
• Assen (Drenthe, 1809)

Er zijn ook steden die ooit stadsrechten hebben gekregen, maar later hun rechten zijn verloren gegaan. In bron [7] staat onder andere dat Ameide van 1277 tot 1527 stadsrechten had, daarna alleen nog een aantal stedelijke rechten. Ook Vreeland had van 1265 tot 1560 stadsrechten, hoewel sommige historici betwisten of de stadsrechten daadwerkelijk zijn ontnomen.

Wat is het verschil tussen een stad en een dorp?

In Nederland is het verschil tussen een stad en een dorp vaak onduidelijk. Volgens bron [6] bepalen stadsrechten of wetten niet of een plaats een dorp of een stad is. Dat doet gevoel. In het artikel wordt uitgelegd dat het onderscheid tussen steden en dorpen niet wettelijk is vastgelegd, maar dat het vaak door lokale tradities en het gevoel van de inwoners wordt bepaald. In sommige gevallen wordt een plaats zelfs als stad aangeduid, ook al heeft deze geen stadsrechten.

In bron [3] staat dat er geen officiële cijfers zijn voor het aantal dorpen, maar dat de term dorp vaak wordt gebruikt voor kleinere plaatsen die geen stadsrechten hebben en niet als stad worden beschouwd. Het verschil is vaak informeel en hangt af van de context.

Conclusie

Het aantal steden in Nederland dat stadsrechten heeft, is beperkt, maar de historische betekenis van deze rechten is groot. Op basis van de beschikbare bronnen is duidelijk dat er in Nederland ongeveer 200 plaatsen zijn die ooit stadsrechten hebben gekregen, maar dat het aantal steden dat deze rechten nog steeds heeft, beperkt is. De huidige situatie is daarbij verder gecompliceerd door de opheffing van het stadsrechtenstelsel in 1851 en het feit dat het verschil tussen steden en dorpen vaak informeel is. De term ‘stad’ wordt tegenwoordig vaak gebruikt om plaatsen aan te duiden met een groot aantal inwoners, ongeacht of deze historische stadsrechten hebben of niet.

Bronnen

1. https://permides.eu/hoeveel-steden-heeft-nederland/
2. https://wikikids.nl/LijstvanNederlandseplaatsenmet_stadsrechten
3. https://indeheiligestede.nl/blog/post/354/hoeveel-steden-en-dorpen-telt-nederland-eigenlijk/
4. https://stedenenstaten.jouwweb.nl/hoofdstukken/stadsrechten
5. https://isgeschiedenis.nl/nieuws/de-historische-ontwikkeling-van-de-nederlandse-steden
6. https://www.emma.nl/artikelen/stadsrechten-of-wetten-bepalen-niet-of-een-plaats-een-dorp-of-een-stad-is-dat-doet-gevoel
7. https://nl.wikisage.org/wiki/LijstvanNederlandseplaatsenmet_stadsrechten
8. https://schooltv.nl/video-item/stadsrechten-regels-en-wetten-van-een-stad