De Oorsprong van Beschermde Natuurgebieden in Nederland

In Nederland is de bescherming van natuur een belangrijk onderdeel van het beleid, gericht op het behouden en herstellen van de biodiversiteit. De geschiedenis van de eerste beschermde natuurgebieden in Nederland ligt ingeprent in de jaren rond de eeuwwisseling, toen de eerste aankopen van natuurgebieden plaatsvonden. Deze gebieden vormden de basis van het latere Natuurnetwerk Nederland (NNN) en de aanvang van het Natura 2000-beleid. De bronnen geven inzicht in de eerste beschermde gebieden, de rol van organisaties zoals Natuurmonumenten, en de maatregelen die zijn genomen om de natuur in Nederland te beschermen.

De Eerste Beschermde Natuurgebieden

De geschiedenis van beschermde natuurgebieden in Nederland begint met de aankoop van het Naardermeer in 1906. Dit gebied was het eerste natuurgebied dat door Natuurmonumenten werd gekocht en vormde de start van een langdurig beleid gericht op het behoud van de natuur. Het Naardermeer is nog steeds een belangrijk gebied voor de biodiversiteit en is het oudste beschermde natuurreservaat in Nederland. In het gebied broeden meer dan 75 soorten vogels, waaronder kolonievogels zoals de aalscholver en purperreiger. Tot 1988 genoot het gebied ook een zekere faam vanwege een kolonie lepelaars, die door de komst van de vos verdween. Het moerasgebied is tegenwoordig een groeiplaats voor zeldzame kranswieren en fonteinkruiden en leefgebied van de otter die hier in 2017 zijn weg terugvond dankzij nieuwe natuurverbindingen.

Na het Naardermeer volgden er snel meer aankopen en schenkingen van natuurgebieden. Een van de belangrijkste was het Vogeleiland Texel, dat in 1909 werd aangekocht. Het gebied was een gerenommeerde broedplaats voor weide- en watervogels en heeft een typische half-zilte weide-flora. In de jaren daarna volgde de aankoop van het landgoed De Braak bij Paterswolde in 1920, dat als een wandelpark voor de stad Groningen en de streek werd behouden. Deze aankoop was gericht op het behoud van culturele en natuurwaarden. Het park is van cultuurhistorisch belang als gaaf voorbeeld van het werk van de tuinarchitect Lucas Pieters Roodbaard en bevat nog altijd attracties zoals het parkbos, doolhof en kettingbrug.

De Rol van Natuurmonumenten

Natuurmonumenten speelt een centrale rol in de bescherming van de natuur in Nederland. De vereniging begon in 1906 met de aankoop van het Naardermeer en heeft sindsdien regelmatig nieuwe gebieden aangekocht of ontvangen als schenking. De vereniging is ook actief in het beheer van beschermde natuurgebieden en zorgt voor het behoud van cultureel erfgoed en natuurwaarden. In 1927 kreeg Natuurmonumenten Voornes Duin geschonken, wat leidde tot het begin van het beheer van kustgebieden. In 1977 organiseerde Natuurmonumenten de Aktie Geuldal, een campagne die leidde tot de aankoop van enkele vakwerkboerderijen en een watermolen met gronden langs de Geul. Hiermee werd de basis gelegd voor de natuurbescherming in het Boven-Geuldal.

De vereniging heeft ook bijgedragen aan de ontwikkeling van het Natuurnetwerk Nederland (NNN), dat in 1990 werd ingevoerd. Het NNN is een samenhangend netwerk van natuurgebieden, bedoeld om de biodiversiteit in Nederland te behouden, te herstellen en te ontwikkelen. De vereniging speelt een belangrijke rol in het realiseren van het NNN en zorgt voor het beheer en de bescherming van de beschermde gebieden. De aankoop van het landgoed Hackfort bij Vorden in 1981 is een ander voorbeeld van de bijdrage van Natuurmonumenten aan de bescherming van de natuur. Het landgoed bevat culturele en natuurwaarden, waaronder de boerderijen, de watermolen, het dorsmolenhuisje en de beelden van Hackfort.

De Aanvang van het Natura 2000-beleid

De introductie van het Natura 2000-beleid in Nederland was een belangrijke stap in de bescherming van de natuur. Natura 2000 is een netwerk van beschermde gebieden dat is opgezet door de Europese Unie om de biodiversiteit te waarborgen. De selectie van de gebieden is gebaseerd op de aanwezige natuurwaarden, zoals habitattypen en specifieke in het wild voorkomende dier- en plantensoorten. De Natura 2000-gebieden vormen samen met de agrarische natuurgebieden en nieuwe natuur het Natuurnetwerk Nederland (NNN). Het NNN is de ruggengraat van de Nederlandse natuur en werd in 1990 geïntroduceerd in het Natuurbeleidsplan en is sindsdien meermaals aangepast.

De wetten en regels die van toepassing zijn op de beschermde gebieden variëren afhankelijk van het soort natuur dat in deze gebieden voorkomt. Er gelden specifieke regels voor bepaalde belangrijke ecosystemen zoals bossen, wetlands, grote wateren en koraalriffen (in de BES-eilanden). De wet natuurbescherming, die op 1 januari 2024 vervallen is met de inwerkingtreding van de omgevingswet, speelde een rol in de bescherming van de natuur. De huidige wetgeving voor natuurbescherming is gebaseerd op de omgevingswet, die de bescherming van de natuur regelt.

Beschermde Natuurgebieden en Biodiversiteit

De bescherming van de natuur in Nederland is gericht op het behouden en herstellen van de biodiversiteit. Het doel is om het aandeel beschermde natuurgebieden in Nederland te vergroten, zodat de biodiversiteit kan worden behouden. Op dit moment ligt het aandeel beschermde natuurgebieden op land op 20%, wat bijna geheel in het Natuurnetwerk Nederland (NNN) valt. Bijna de helft daarvan (9 procent) is wettelijk beschermd Natura2000-gebied. Van land en binnenwateren is ongeveer 26 procent beschermd natuurgebied en van kust- en mariene wateren 31 procent. In de Conventie voor Biologische Diversiteit (CBD) en de Europese Biodiversiteitstrategie (EBS) wordt als doelstelling een minimum oppervlak beschermd natuurgebied in 2030 genoemd: 30% voor land en binnenwater gezamenlijk en 30% voor kust- en mariene wateren.

De bescherming van de natuur is echter niet altijd even effectief. In Nederland is er sprake van twee soorten beschermingsregimes: planologisch en EU-wege. Gebieden kunnen planologisch beschermd zijn, of ze kunnen van EU-wege beschermd zijn. De gebieden uit het NNN vallen onder een planologisch beschermingsregime, ook wel een ‘nee, tenzij-regime’ genoemd. Dat betekent dat de zogenoemde wezenlijke kenmerken en waarden van het gebied, zoals de planten en diersoorten die er leven, maar ook de bodem- en watercondities, niet significant mogen worden aangetast. Tenzij er geen alternatieven zijn, er sprake is van een groot openbaar belang en er compensatie plaatsvindt.

Conclusie

De geschiedenis van de eerste beschermde natuurgebieden in Nederland ligt ingeprent in de jaren rond de eeuwwisseling, toen de eerste aankopen van natuurgebieden plaatsvonden. Deze gebieden vormden de basis van het latere Natuurnetwerk Nederland (NNN) en de aanvang van het Natura 2000-beleid. De rol van organisaties zoals Natuurmonumenten is cruciaal geweest in de bescherming van de natuur, met actieve aankopen en het beheer van beschermde gebieden. De bescherming van de natuur is gericht op het behouden en herstellen van de biodiversiteit, en het doel is om het aandeel beschermde natuurgebieden in Nederland te vergroten. De beschermingsregimes die van toepassing zijn op de beschermde gebieden variëren afhankelijk van het soort natuur dat in deze gebieden voorkomt. De toekomst van de natuur in Nederland hangt sterk af van het behoud van de beschermde gebieden en het voortzetten van het beleid.

Bronnen

1. https://www.natuurmonumenten.nl/canon-van-natuurmonumenten
2. https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/weerribben-wieden-als-eerste-gebied-in-nederland-gecertificeerd
3. https://www.ongerepte-natuur.nl/beschermde-natuur/
4. https://www.clo.nl/indicatoren/nl142506-aandeel-beschermde-natuurgebieden-in-nederland-2024
5. https://www.wur.nl/nl/show/hoe-komt-nederland-aan-30-beschermde-natuur-in-2030.htm
6. https://www.clo.nl/indicatoren/nl142505-aandeel-beschermde-natuurgebieden-in-nederland-2022
7. https://www.ecoloogopmaat.nl/beschermde-gebieden-onderzoek
8. https://www.natuurmonumenten.nl/canon-van-natuurmonumenten