Duurzame verstedelijking van Nederlandse steden: trends, uitdagingen en kansen

In de afgelopen jaren is de duurzame verstedelijking van Nederlandse steden een centraal thema geworden in het debat over ruimtelijke ordening, klimaatadaptatie en sociale inclusiviteit. Volgens het ESPON SUPER-project, een internationaal onderzoek dat wordt geïnitieerd door het PBL, is Nederland het land in Europa dat het meeste verstedelijking kent. Tussen 2000 en 2018 is het versteende oppervlak in Nederland met ongeveer 15% toegenomen, wat het land op de vierde plek plaatst in Europa. Dit betekent dat Nederland niet alleen snel wordt volgebouwd, maar ook dat het land opmerkelijk veel ruimte inruilt voor woningen, infrastructuur en werkplekken. De Europese omgevingsorganisatie heeft Nederland zelfs aangeduid als de grootste boosdoener in termen van urban sprawl.

Deze groei in verstedelijking stelt de Nederlandse steden voor nieuwe uitdagingen, maar ook voor kansen. Het is een vraagstuk van nationaal belang: tot 2040 zijn er een miljoen extra woningen nodig, waarvan ongeveer de helft in de G4-regio’s. De overheid, gemeenten en particuliere partijen zijn hierin actief betrokken bij het realiseren van duurzame en slimme stedelijke ontwikkeling. De focus ligt op compacte steden, intensivering van de bestaande bebouwing en het gebruik van smart city-oplossingen om de maatschappelijke meerwaarde te vergroten.

Duurzame verstedelijking en maatschappelijke meerwaarde

Een van de kernpunten van duurzame verstedelijking is de mate waarin de ruimtelijke ordening gericht is op duurzame groei en het behoud van groen. Volgens onderzoek van Ecorys is het verstandiger om binnenstedelijk te verdichten dan de stad aan de rand uit te breiden. Als Nederlandse steden tot 2050 binnenstedelijk verdichten, levert dat ruim 1,2 miljard euro aan maatschappelijke meerwaarde op. Maken ze daarbij ook gebruik van smart city-oplossingen, dan kunnen de positieve effecten oplopen tot 4 miljard euro. Dit onderzoek wijst erop dat inbreiding in bestaand stedelijk weefsel een duurzamere en economisch rendabele manier is om ruimte te creëren voor woningen en werkplekken.

Deze maatschappelijke winst is vooral te verklaren door de groei van agglomeratievoordelen, het behoud van groen in het buitengebied en de opbouw van extra groen in de steden. Daarnaast zorgt de inzet op micro- en duurzame mobiliteit voor het (grotendeels) verdwijnen van de auto, wat positieve gezondheidseffecten en ruimtewinst oplevert. De energiebehoefte neemt af door de veranderende woningmix met meer gestapelde woningen, en de energietransitie kan worden versneld door slimme toepassingen.

Slimme en duurzame verstedelijking: een strategische aanpak

In de praktijk worden er verschillende strategieën toegepast om de verstedelijking te beheren. De Ladder voor Duurzame Verstedelijking en het Ruimte-voor-Ruimte beleid zijn twee veelgebruikte instrumenten in Nederland. Deze beleidstools vallen onder verschillende categorieën: grenzen stellen (zoals greenbelts en bufferzones), verdichting en intensivering stimuleren, of compact te bouwen op transportknooppunten. De effectiviteit van deze interventies wordt momenteel beoordeeld.

Bij de uitvoering van duurzame verstedelijking is het belangrijk om een integrale aanpak te hanteren. Dit houdt in dat ruimtelijke ontwikkelingen op verschillende niveaus – op wijk-, stad- en regionaal niveau – worden benaderd. De combinatie van de beste beschikbare kennis, slimme data en technologie maakt het mogelijk om een toekomst te bouwen waarin steden leefbaar, duurzaam en veerkrachtig zijn. De nadruk ligt op slimme mobiliteit, energiebesparing en het behoud van groen.

Samenwerking tussen steden en overheid

De samenwerking tussen overheid, gemeenten en particuliere partijen is cruciaal voor de succesvolle uitvoering van duurzame verstedelijking. Het Rijk en de vier grote steden (G4) slagen de handen in elkaar om samen te werken aan snelle en duurzame groei van de Nederlandse steden. De overheid zet een serieuze stap in het gezamenlijk aangaan van de grote uitdaging van de snel groeiende stedelijke regio’s. Daarbij zijn investeringen nodig in infrastructuur, banen en energieoplossingen. De overheid kan het echter niet alleen. Marktpartijen, ontwikkelaars, beleggers, corporaties, investeerders en vervoerders zijn hard nodig voor het oplossen van dit vraagstuk.

In meerdere steden worden actieve projecten uitgevoerd die gericht zijn op duurzame en slimme verstedelijking. Zo is Nederland vertegenwoordigd in de EU-Missie ‘100 Climate Neutral and Smart Cities 2030’ met steden zoals Groningen, Utrecht, Eindhoven & Helmond, Rotterdam, Amsterdam en Den Haag. Deze steden werken samen met het platform van de Missie, dat wordt beheerd door NetZeroCities. De onderzoeks- en innovatieacties richten zich o.a. op schone mobiliteit, effectief energiegebruik en duurzame stadsplanning. Daarnaast worden mogelijkheden verkend om gezamenlijke initiatieven te ontplooien en om tot synergie te komen met andere EU-programma’s.

Ruimtelijke ontwikkeling in Nederlandse steden

In het NOVEX-gebied, zoals de Metropoolregio Amsterdam, Regio Groningen-Assen, Utrecht-Amersfoort en Zuidelijke Randstad, werken de Rijksoverheid, de regio, provincies, gemeenten en waterschappen samen aan het realiseren van woningen, werkplekken en groen. Deze gebieden zijn gericht op het creëren van een gezond groeien in nabijheid, met een groenblauw raamwerk dat meegroeit en goed bereikbaar is. Daarnaast wordt er aandacht besteed aan het creëren van een systeemsprong voor een samenhangend multimodaal mobiliteitssysteem, gericht op nabijheid, een toename in fietsgebruik en verbeterd openbaar vervoer.

In de regio’s waar sprake is van intensieve binnenstedelijke verdichting, wordt er aandacht besteed aan de bereikbaarheid, het creëren van groen en de energietransitie. De NOVEX-gebieden zoals Schiphol, Noordzeekanaalgebied, Groene Hart en Lelylijn spelen hierbij een rol. Ook in het NOVEX-gebied Utrecht-Amersfoort wordt er gewerkt aan de bouw van 165.000 nieuwe woningen en het creëren van 110.000 extra werkplekken. De groei moet plaatsvinden onder het motto ‘Gezond groeien in nabijheid’, waarbij het belang van groen, bereikbaarheid en duurzame mobiliteit centraal staat.

Duurzame inbreiding: een voorbeeld van maatschappelijke winst

Inbreiding in bestaand stedelijk weefsel levert verschillende voordelen op, waaronder de mogelijkheid om de wijk aan te vullen en tegelijkertijd de woningbouwopgave te realiseren. Dit is een ‘twee vliegen in één klap’-strategie. Door in de stad te bouwen, stimuleert men minder en kortere ritten. Bewoners hebben hun behoeften dichtbij, waardoor het wandelen en fietsen de meest vanzelfsprekende optie worden. Daarnaast zorgt inbreiding voor sociale inclusiviteit, omdat nabijheid van werk en voorzieningen iedereen (makkelijker) meedoet aan de samenleving.

In het derde scenario, ‘Inbreiden Slim’, wordt er via smart city-concepten maximaal gebruikgemaakt van transformaties van de bestaande ruimte in de stad. Fietsen en lopen worden hierin de dominante vervoersvormen. De conclusie van het onderzoek is duidelijk: maatschappelijk gezien is het verstandiger om in te breiden in bestaand stedelijk weefsel dan de benodigde extra woningen buiten de steden te ontwikkelen. De investeringen bedragen 2,7 miljard, maar de maatschappelijke effecten lopen op tot bijna 4 miljard. De impact van smart city-concepten blijkt hierin duidelijk.

Conclusie

De duurzame verstedelijking van Nederlandse steden is een complex en belangrijk vraagstuk dat zich op veel niveaus voordoet. Het vereist een intensieve samenwerking tussen overheid, gemeenten en particuliere partijen, en een strategische aanpak van ruimtelijke ontwikkeling. Door in te breiden in bestaand stedelijk weefsel, kunnen woningen en werkplekken efficiënter worden gecreëerd, terwijl er tegelijkertijd aandacht is voor groen, mobiliteit en klimaatadaptatie. Slimme en duurzame verstedelijking biedt daardoor niet alleen kansen voor de maatschappelijke meerwaarde, maar ook voor een betere leefomgeving en een duurzamere toekomst.

Bronnen

1. Nederland versteent #2 – ook in Europees perspectief?
2. Tekort aan groen in Nederlandse steden - Onderzoek naar de verstening van Nederlandse Steden
3. Slimme en duurzame verstedelijking levert miljarden op
4. Zeven Nederlandse steden geselecteerd voor de Missie 100 klimaatneutrale en slimme steden in 2030
5. NOVEX-gebieden en hun ruimtelijke ontwikkeling
6. Samenwerking tussen kabinet en steden voor duurzame verstedelijking
7. Slimme en duurzame verstedelijking: een toekomst voor Nederlandse steden
8. Thema: Slimme duurzame verstedelijking en mobiliteitsvernieuwing
9. Ecorys-onderzoek: duurzame verstedelijking levert maatschappelijke winst op
10. Duurzame ontwikkelingsdoelen: veilige en duurzame steden
11. Inbreiden is duurzaam: het voordeel van binnenstadsbouw