Het belang van scholen als oefenplaats voor burgerschap: een onderwijskundig perspectief

Scholen spelen een essentiële rol in de vorming van burgerschap bij jongeren. Niet alleen als plek waar leerlingen kennis opdoen, maar ook als oefenplaats waar zij leren omgaan met samenwerking, diversiteit en maatschappelijke betrokkenheid. Uit onderzoek blijkt dat de schoolomgeving sterk beïnvloedt hoe leerlingen zich onderdeel van de samenleving voelen en welke burgerschapscompetenties zij ontwikkelen. In dit artikel wordt ingegaan op hoe scholen zich als oefenplaats voor burgerschap kunnen profileren, waarom een open klasklimaat en leerlingenparticipatie belangrijk zijn, en welke aspecten er in de praktijk op het spoor moeten worden gezet om burgerschapsonderwijs effectief te maken.

De school als oefenplaats

Een school is meer dan een plek voor lesgeven en examens. Het is een microsamenleving waar leerlingen leren omgaan met regels, samenwerking, verantwoordelijkheid en diversiteit. Onderzoek wijst uit dat het gevoel van verbondenheid met school en leerkrachten een positieve invloed heeft op de motivatie, het gedrag, en de leerresultaten van leerlingen. Deze verbondenheid is niet alleen belangrijk voor het leren van vakken, maar ook voor het ontwikkelen van burgerschapscompetenties zoals mededogen, respect voor diversiteit, en het vermogen om zich in te zetten voor maatschappelijke kwesties.

De mate waarin leerlingen zich onderdeel van de schoolgemeenschap voelen, hangt samen met hun mate van betrokkenheid in de brede samenleving. Dit illustreert het concept van de school als oefenplaats voor burgerschap: betrokkenheid op school kan leiden tot betrokkenheid in de maatschappij. Voorbeelden hiervan zijn het opzetten van een leerlingenraad, het organiseren van acties voor sociale doelen, en het meebeslissen over de richting van de school.

Leerlingenparticipatie en burgerschap

Een belangrijk aspect van burgerschapsonderwijs is leerlingenparticipatie. Leerlingen die het gevoel hebben dat hun mening telt en dat zij een eigen rol kunnen spelen in de schoolgemeenschap, ontwikkelen vaak een sterker gevoel van eigenaarschap en verantwoordelijkheid. Onderzoek wijst uit dat leerlingen met meer inspraak in schoolaangelegenheden gemiddeld beter scoorden op maatregelen voor maatschappelijke betrokkenheid, zoals politiek engagement en vertrouwen in maatschappelijke instellingen.

De selectie van leerlingen die meebeslissen is hierbij van groot belang. Om de kansen op burgerschapsontwikkeling gelijk te maken, is het essent dat leerlingen uit verschillende achtergronden in gelijke mate deel kunnen nemen aan burgerschapsactiviteiten. Een leerlingenraad die alleen uit leerlingen van hogere niveaus bestaat, kan bijvoorbeeld leiden tot ongelijke kansen op burgerschapsonderwijs.

Klasklimaat en burgerschapsontwikkeling

Het klasklimaat speelt een cruciale rol in het ontwikkelen van burgerschapscompetenties. Een open klasklimaat is een omgeving waarin leerlingen zich vrij voelen om hun mening te geven, verschillende ideeën te verkennen, en hun eigen ideeën in te brengen. In dergelijke klassen is het mogelijk om burgerschapscompetenties zoals democratisch denken en samenwerking te ontwikkelen.

Onderzoek toont aan dat een open klasklimaat positief samenhangt met politiek engagement, politiek vertrouwen, en politiek zelfvertrouwen bij jongeren. Dit betekent dat leerlingen in klassen met een open klasklimaat vaker betrokken raken bij maatschappelijke kwesties en zich vertrouwender voelen in maatschappelijke situaties. Dit effect kan langdurig zijn en zich uitstrekken naar andere domeinen van burgerschap, zoals vrijwilligerswerk of burgerinitiatieven.

Ondersteuning door leraren

Een belangrijk ondersteunend aspect voor burgerschapsontwikkeling is de rol van leraren. Leraren die hun leerlingen ondersteunen en hun mening serieus nemen, bevorderen het gevoel van verbondenheid met school en stimuleren maatschappelijke betrokkenheid. Onderzoek laat zien dat leerlingen die zich ondersteund voelen door hun leraar, vaker betrokken raken bij burgerschapsactiviteiten en een sterker gevoel van eigenwaarde ontwikkelen.

Leraren kunnen dit ondersteunen door bijvoorbeeld ruimte te maken voor leerlingeninput in lesactiviteiten, door samen met leerlingen projecten te ontwikkelen, of door leerlingen te betrekken bij het opstellen van regels en normen in de klas. Zo’n participatie helpt leerlingen om zich als een volwaardig lid van de schoolgemeenschap te zien, wat op lange termijn leidt tot een groter gevoel van verbondenheid met de brede samenleving.

Onderwijsbrede aanpakken

Om burgerschapsonderwijs effectief te maken, is het belangrijk om een schoolbrede aanpak te hanteren. Dit betekent dat burgerschapsontwikkeling niet alleen in de les wordt gegeven, maar ook buiten de les, bijvoorbeeld in het klasklimaat, in de schoolcultuur, en in de samenwerking met de omgeving. Een schoolbrede aanpak maakt het mogelijk om burgerschapscompetenties systematisch te ontwikkelen en te versterken.

Een schoolbrede aanpak kan bijvoorbeeld bestaan uit het opzetten van een leerlingenraad, het organiseren van interculturele projecten, of het betrekken van leerlingen bij het ontwikkelen van schoolbeleid. Deze activiteiten geven leerlingen de mogelijkheid om te leren over diversiteit, samenwerking, en verantwoordelijkheid, en tegelijkertijd te ervaren hoe burgerschap in de praktijk werkt.

Kansen en uitdagingen

Hoewel de school als oefenplaats voor burgerschap veel kansen biedt, zijn er ook uitdagingen. Een van de uitdagingen is dat niet alle leerlingen in gelijke mate deel kunnen nemen aan burgerschapsactiviteiten. Onderzoek wijst uit dat leerlingen uit minderdominante groepen soms minder betrokken raken bij burgerschapsactiviteiten dan leerlingen uit dominante groepen. Dit kan te maken hebben met lage verwachtingen van leraren, een gebrek aan ondersteuning, of een gevoel van niet-verbondenheid met de schoolgemeenschap.

Om deze kansen gelijk te maken, is het belangrijk dat burgerschapsactiviteiten op een inclusieve manier worden aangeboden. Dit betekent dat leerlingen uit alle groepen moeten worden uitgenodigd om deel te nemen, en dat burgerschapsactiviteiten niet alleen op het leerplan moeten staan, maar ook in de praktijk worden uitgevoerd.

Conclusie

De school speelt een centrale rol in de vorming van burgerschap bij jongeren. Door een open klasklimaat te creëren, leerlingenparticipatie te stimuleren, en een schoolbrede aanpak te hanteren, kan de school een waardevolle oefenplaats worden voor burgerschap. Leerlingen die het gevoel hebben dat hun mening telt en dat zij een eigen rol kunnen spelen in de schoolgemeenschap, ontwikkelen vaak een sterker gevoel van eigenaarschap en verantwoordelijkheid. Dit heeft op lange termijn positieve gevolgen voor hun betrokkenheid in de brede samenleving. Het is dan ook van groot belang dat scholen bewust kiezen voor een burgerschapsgerichte aanpak, waarin alle leerlingen gelijke kansen krijgen om burgerschapscompetenties te ontwikkelen.

Bronnen

1. Rubin, B. C., Abu El-Haj, T. R., Graham, E., & Clay, K. (2016). Confronting the urban civic opportunity gap: Integrating youth participatory action research into teacher education. Journal of Teacher Education, 67(5), 424-436.
2. Schwarzenthal, M., Schachner, M. K., van de Vijver, F. J., & Juang, L. P. (2018). Equal but different: Effects of equality/inclusion and cultural pluralism on intergroup outcomes in multiethnic classrooms. Cultural Diversity and Ethnic Minority Psychology, 24(2), 260.
3. Schwarzenthal, M., Schachner, M. K., Juang, L. P., & van de Vijver, F. J. (2020). Reaping the benefits of cultural diversity: Classroom cultural diversity climate and students’ intercultural competence. European Journal of Social Psychology, 50(2), 323-346.
4. Sincer, I., Volman, M., van der Veen, I., & Severiens, S. (2022). Students’ citizenship competencies: The role of ethnic school composition and perceived teacher support. Theory & Research in Social Education, 50(1), 125-155.
5. Syvertsen, A. K., Flanagan, C. A., & Stout, M. D. (2009). Code of silence: Students' perceptions of school climate and willingness to intervene in a peer's dangerous plan. Journal of Educational Psychology, 101(1), 219.
6. Tillery, A. D., Varjas, K., Roach, A. T., Kuperminc, G. P., & Meyers, J. (2013). The importance of adult connections in adolescents' sense of school belonging: Implications for schools and practitioners. Journal of School Violence, 12(2), 134-155.
7. Korpershoek, H., Canrinus, E. T., Fokkens-Bruinsma, M., & de Boer, H. (2020). The relationships between school belonging and students’ motivational, social-emotional, behavioural, and academic outcomes in secondary education: A meta-analytic review. Research Papers in Education, 35(6), 641-680.
8. Guillaume, C., Jagers, R., & Rivas-Drake, D. (2015). Middle school as a developmental niche for civic engagement. American Journal of Community Psychology, 56(3-4), 321-331.
9. Encina, Y., Berger, C., & Miranda, D. (2023). Authoritative school climate as a context for civic socialization. International Journal of Educational Development, 98, 102752.
10. McCowan, T. (2009). A ‘seamless enactment’ of citizenship education. Journal of Philosophy of Education, 43(1), 85-99.
11. Campbell, D. E. (2008). Voice in the classroom: How an open classroom climate fosters political engagement among adolescents. Political Behavior, 30(4), 437-454.
12. Dassonneville, R., Quintelier, E., Hooghe, M., & Claes, E. (2012). The relation between civic education and political attitudes and behavior: A two-year panel study among Belgian late adolescents. Applied Developmental Science, 16(3), 140-150.
13. Blankenship, G. (1990). Classroom climate, global knowledge, global attitudes, political attitudes. Theory & Research in Social Education, 18(4), 363-386.
14. Goodenow, C. (1993). The psychological sense of school membership among adolescents: Scale development and educational correlates. Psychology in the Schools, 30(1), 79-90.
15. Gorski, P. C., & Dalton, K. (2020). Striving for critical reflection in multicultural and social justice teacher education: Introducing a typology of reflection approaches. Journal of Teacher Education, 71(3), 357-368.
16. Gray, D. L., Hope, E. C., & Matthews, J. S. (2018). Black and belonging at school: A case for interpersonal, instructional, and institutional opportunity structures. Educational Psychologist, 53(2), 97-113.
17. Homana, G., Barber, C., & Torney-Purta, J. (2006). Assessing school citizenship education climate: Implications for the social studies. CIRCLE Working Paper 48. Center for Information and Research on Civic Learning and Engagement (CIRCLE), University of Maryland.