Fietsen langs de Nederlandse kust: Ontdek de LF Kustroute en het mooiste van de Noordzeestrand
juli 22, 2025
Trams zijn sinds hun invoering in de negentiende eeuw een integraal onderdeil van het openbaar vervoer in Nederland. Ze hebben niet alleen de mobiliteit in steden revolutioneerd, maar ook de manier waarop mensen reizen en wonen beïnvloed. In dit artikel worden de geschiedenis, de huidige toestand en de toekomst van trams in Nederlandse steden besproken. Aandacht gaat naar de opkomst van de paardentram, de overgang naar elektrische trams, de terugval in het platteland door concurrentie van bussen, en de huidige comeback van het tramvervoer in de grote steden en regio’s.
Opkomst van de Paardentram
De paardentram maakte in de tweede helft van de negentiende eeuw zijn intrede in Nederland. Deze vervoersvorm combineerde het idee van de omnibus met het gebruik van rails, wat leidde tot snellere en efficiëntere reizen in steden. De eerste paardentrams in Nederland werden gelanceerd in 1864, toen de Dutch Tramway Company (DTC) een tramlijn tussen Den Haag en Scheveningen in werking stelde. Deze lijn was initieel een commerciële onderneming, maar legde de basis voor een grootschalige uitbreiding van het tramnetwerk in het land.
Naast Den Haag volgden andere steden snel. In 1875 startte Amsterdam met paardentrams, in 1879 Rotterdam, en in 1880 ook Utrecht. Deze steden vormden het centrum van de industriële groei in Nederland en hadden een groeiende behoefte aan beter openbaar vervoer. In kleinere steden en dorpen begon de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) in 1879 met het aanleggen van tramlijnen, met als eerste lijn een route van Dokkum naar Veenwouden in Friesland.
De paardentrams bleven tot in de jaren twintig van de twintigste eeuw actief. Pas in 1930 reed de laatste paardentram in Friesland, tussen Makkum en Harkezijl. In de jaren die volgden, begon de elektrische tram steeds vaker in te zetten, vooral in stadsgebieden, terwijl paardentrams geleidelijk verdwenen.
Elektrische Trams en Stoomtrams
Na de opkomst van de paardentram volgde de elektrische tram als logische opvolger. In 1882 reden de eerste accutrams in Nederland, zoals in Zandvoort, maar deze vervoersvorm had nog veel tekortkomingen. Pas vanaf 1890 werd de elektrische tram met bovenleidingen een betrouwbaarder alternatief, vooral in steden. Den Haag en Scheveningen kregen bijvoorbeeld een elektrische tramverbinding in 1890 die tot 1906 bleef werken. Deze lijn was belangrijk omdat het geen alternatief had in die tijd.
De stoomtram maakte ook zijn intrede in het tramvervoer. Deze trams werden vooral gebruikt in buitengebieden, omdat ze zwaar en vervuilend waren voor het stadsverkeer. Ze werden vaak gebruikt voor streekverbindingen, maar bleken uiteindelijk niet geschikt voor het stadsverkeer en werden in de jaren twintig grotendeels vervangen door elektrische trams.
De Verdringing door Bussen en Auto’s
In de jaren rond de Tweede Wereldoorlog begon de opkomst van bussen en auto’s het tramvervoer te ondermijnen. Bussen bleken flexibeler, omdat ze niet gebonden waren aan rails en makkelijk kon worden aangepast aan veranderende verkeerspatronen. Dit had tot gevolg dat in het platteland elektrische en stoomtrams geleidelijk verdwenen. Trams bleven slechts in de grote steden actief, zoals Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht, waar het vervoer via rails nog steeds rendabel was.
De jaren zestig en zeventig vormden een tijdsperiode waarin de tram in veel steden volledig verdween. In sommige steden zoals Eindhoven en Maastricht werd het tramnetwerk volledig gesloopt en vervangen door buslijnen. In andere steden bleef het tramnetwerk bestaan, maar het was beperkt tot enkele lijnen.
Huidige Tramnetwerken in Nederland
In tegenstelling tot de jaren zestig en zeventig is de tram sinds de jaren tachtig langzaam maar zeker opnieuw aan de opkomst. Momenteel zijn er vier steden in Nederland waar trams een belangrijke rol spelen in het openbaar vervoer: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Deze steden hebben uitgebreide tramnetwerken die honderden kilometers bedienen.
Amsterdam heeft bijvoorbeeld meer dan 50 kilometer aan tramlijnen en tientallen haltes. De trams rijden op elektriciteit en zijn een belangrijk deel van het stadsverkeer. In Rotterdam zijn de trams onderdeel van de stadspoort, een systeem waarin trams, bussen en treinen worden gecombineerd. Den Haag beschikt over een relatief klein, maar efficiënt tramnetwerk dat vooral gericht is op het centrum en de belangrijkste verbindingen. Utrecht heeft de grootste tramhalte ter wereld, de Uithofhalte, waar meerdere tramlijnen samenkomen.
Daarnaast zijn er ook grensoverschrijdende tramverbindingen. In Zuid-Limburg rijden trams vanuit Duitsland naar Nederlandse steden en regio’s. In het duingebied bij Castricum is er een elektrische tramlijn die verbindt tussen station Castricum en een ziekenhuis in Bakkum. Deze lijn is een voorbeeld van de terugkomst van het tramvervoer in het platteland.
Toekomstige Ontwikkelingen en Lightrail
De toekomst van het tramvervoer in Nederland lijkt veelbelovend. Op verschillende plekken wordt hard gewerkt aan de ontwikkeling van de lightrail, een modernere vorm van tramvervoer die sneller en efficiënter is. Deze trams rijden vaak op een aparte baan en zijn niet alleen geschikt voor het stadsverkeer, maar ook voor regionale verbindingen.
Een voorbeeld van een toekomstige tramverbinding is de lijn tussen Maastricht en Hasselt in België. Deze grensoverschrijdende lightrail moet in 2024 ingewijd worden en is bedoeld om woon-werkverkeer te faciliteren. Ook in Utrecht is een nieuwe tramlijn in ontwikkeling die verbindt tussen Centraal Station en de Uithof. Deze lijn moet vanaf 2018 in werking zijn en is bedoeld om het verkeer in en rondom het centrum van Utrecht te verbeteren.
De komst van deze nieuwe tramverbindingen duidt op een herwaardering van het tramvervoer in Nederland. Het wordt niet alleen gezien als een duurzamere optie, maar ook als een manier om drukke verkeersaders in steden te vermijden.
Trams in Musea en Culturele Activiteiten
Naast het praktische gebruik van trams in het openbaar vervoer zijn er ook tal van culturele en historische activiteiten gerelateerd aan trams in Nederland. Musea zoals het Openluchtmuseum in Arnhem en het Spoorwegmuseum in Utrecht tonen collecties van historische trams. Deze trams zijn vaak in originele staat bewaard en worden soms zelfs gereden in demonstratie. Het Openluchtmuseum heeft zelfs een specifieke tramlijn waarop historische trams rijden.
Daarnaast zijn er ook museumactiviteiten van organisaties die zich richten op het bewaren en herdenken van tramgeschiedenis. Deze activiteiten zijn vaak gericht op zowel kinderen als volwassenen en geven een kijkje in het verleden van het openbaar vervoer in Nederland.
Conclusie
Trams hebben een rijke geschiedenis in Nederland. Van de paardentram in de negentiende eeuw tot de moderne elektrische en lightrailtrams van vandaag, het tramvervoer heeft zich aangepast aan de wisselende behoeften van de maatschappij. Hoewel de tram in de tweede helft van de twintigste eeuw onder druk stond door de opkomst van bussen en auto’s, is het tramvervoer in de grote steden en regio’s nu opnieuw aan de opkomst. De komst van de lightrail en het ontwikkelen van nieuwe tramlijnen duidt op een toekomst waarin de tram opnieuw centraal staat in het openbaar vervoer van Nederland. Daarnaast blijft de tram ook een belangrijk onderdeel van het culturele erfgoed van het land, met tal van museumactiviteiten en historische collecties.