Struikelstenen-routes in Nederland: Een Reis door de Geschiedenis

De Stolpersteine, of struikelstenen, vormen sinds 2007 een belangrijk onderdeel van het Nederlandse herdenkingslandschap. Het initiatief, van Duitse kunstenaar Gunter Demnig, betreft kleine gedenkstenen die worden geplaatst op de laatste woningen waar slachtoffers van de nazi’s vrijwillig woonden. Deze stenen zijn bedoeld om de herinnering levend te houden aan Joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, dienstweigeraars, homoseksuelen, Jehova's getuigen en gehandicapten die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden gedeporteerd, vermoord of gedwongen tot zelfmoord. De stenen, die meestal in het trottoir zijn gelegd, vragen de passer om stil te staan en te lezen. Zij zijn geen monumenten in de klassieke zin, maar vormen een subtiel en persoonlijk gedenkplek. In Nederland zijn deze stolperstenen onderdeel geworden van een aantal routes die toeristen en historisch geïnteresseerden kunnen volgen om het verleden van hun steden en dorpen te ontdekken.

Deze routes zijn samengesteld door lokale organisaties en gemeenten in samenwerking met Stolpersteine-initiatieven en kunstenaars zoals Demnig. Zij bieden niet alleen een historische wandeling, maar ook een kans om dieper in te gaan op de persoonlijke verhalen van degenen die door de nazi’s zijn verdreven of vermoord. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van enkele routes met struikelstenen in Nederland, hun historische achtergronden, toegankelijkheid en relevante praktische informatie.

Almelo: Een Gedenktocht van 75 Kilometer

In Almelo is een uitgebreide struikelstenenroute opgezet in samenwerking met de Stichting Levend Verleden Oost Nederland. De route is 75 kilometer lang en kan worden opgehaald bij het Huis van Katoen & Nu, waar de wandeling ook begint en eindigt. Momenteel liggen er 236 stolperstenen in Almelo, en in 2025 worden er nog 32 extra stenen geplaatst om het project af te ronden. De route is samengesteld in samenwerking met de werkgroep Stolpersteine Almelo van de genoemde stichting.

Deze route is bedoeld voor wandelaars die bereid zijn om tijd en aandacht te besteden aan het verleden van de stad. De stolperstenen worden gelegd voor de huizen van personen die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s werden gedeporteerd of vermoord. Het doel is om de namen en verhalen van deze personen levend te houden. De route is gratis beschikbaar en biedt dus een toegankelijke manier om historisch bewustzijn te creëren.

Den Helder: Een 10 Kilometer Lange Gedenktocht

In Den Helder is een 10-kilometer lange struikelstenenroute beschikbaar. Deze route is samengesteld om 118 gedenkstenen te bezoeken die zijn geplaatst voor de panden waar Joodse families uit Den Helder woonden. De stenen zijn gemaakt van graniet en verschillen daarom van de originele Stolpersteine van Demnig. De route begint bij het station van Den Helder en leidt bezoekers door de stad, waarbij aandacht wordt besteed aan de Joodse geschiedenis van Den Helder.

Er zijn twee suggesties voor de route: een noordelijke en een zuidelijke. Bezoekers kunnen kiezen om eerst de noordelijke route te volgen en op een later moment de zuidelijke, waardoor de gedenktocht flexibel is inzetbaar. Tijdens de wandeling kunnen bezoekers ook terecht bij Hortus Overzee, een bloemenkwekerij met een restaurant, voor een koffiepauze. De openingstijden van Hortus Overzee zijn vanaf 1 mei beschikbaar, maar het is verstandig om de website te volgen voor actuele informatie.

Oog in Al: 8 Stolpersteine in een Historische Wijk

In de wijk Oog in Al zijn acht struikelstenen geplaatst in drie locaties: Franz Schubertstraat 37, Franz Schubertstraat 85 en Petrarcalaan 59. Deze stolperstenen zijn gelegd door kunstenaar Gunter Demnig op 23 april 2018, in opdracht van de Stolpersteineroute. De route is samengesteld om de geschiedenis van de wijk en de verhalen van de personen, die daar woonden en tijdens de oorlog zijn gedeporteerd, te herdenken.

De stolperstenen zijn bedoeld om bezoekers te doen struikelen met hun hoofd en hart, waardoor zij genood zijn om stil te staan voor de tekst die op de stenen staat. De verhalen achter de personen die op deze stenen zijn genoemd, zijn beschikbaar via de route-website, zodat bezoekers tijdens hun wandeling of op voorhand meer kunnen leren over de historische context.

Andere Steden en Dorpen in Nederland met Stolpersteine

Naast Almelo, Den Helder en Oog in Al zijn er ook andere steden en dorpen in Nederland waar Stolpersteine zijn geplaatst. Een overzicht van enkele van deze locaties is gegeven in bron [2], waarin een lijst is opgenomen van gemeenten met struikelstenen. Voorbeelden zijn:

• Mussel, Musselkanaal, Onstwedde en Stadskanaal: 143 stolperstenen zijn hier geplaatst.
• Stein: 17 stolperstenen zijn hier gelegd, verdeeld over drie dorpen.
• Tilburg: 73 stolperstenen zijn hier te vinden.
• Hoogeveen: In 2023 zijn zestig nieuwe stolperstenen gelegd, en in 2024 zijn er dertig extra.
• Huizen: In 2024 zijn voor het eerst struikelstenen gelegd in deze gemeente.
• Lochem: Hier zijn stolperstenen gelegd voor Joodse familieleden die tijdens de oorlog zijn uitgeroeid.
• Muziek: Hier zijn stolperstenen gelegd om verhalen door te geven aan nieuwe generaties.
• Kerkrade: In 2013 zijn stolperstenen gelegd voor Joodse en andere slachtoffers.
• Gorssel en Lochem: In deze dorpen zijn stolperstenen gelegd voor politieke gevangenen en Joodse personen.

Zowel in stedelijke als in landelijke gebieden zijn deze stolperstenen te vinden, wat aantoont dat het herdenkingsinitiatief landelijk is verspreid. Elke locatie heeft haar eigen verhalen en historische context, en de stolperstenen vormen een visuele en emotionele herinnering aan het verleden.

Praktische Informatie over Stolpersteine in Nederland

Voor bezoekers die van plan zijn een struikelstenenroute te volgen, is het belangrijk om enkele praktische aandachtspunten te kennen. De Stichting 18 September houdt een kaart bij met alle stolperstenen in Nederland, die op de officiële website beschikbaar is. Daarnaast kan men via deze site ook informatie vinden over de stolperstenen in Amsterdam en Utrecht. Voor andere steden en dorpen zijn er vaak lokale websites beschikbaar die specifieke routes en informatie geven.

Locaties van Stolpersteine

De stolperstenen worden altijd geplaatst op de laatste woning waar de slachtoffers vrijwillig woonden. Dit is belangrijk, omdat het de laatste woonplaats toont waar de personen hun normale levens leidden voordat ze door de nazi’s werden gedeporteerd of vermoord. Deze locaties zijn vaak in het centrum van steden of in dorpen, wat betekent dat de routes vaak door historische gebieden leiden.

Gedenkwaardige Locaties

De Stolpersteine zijn meestal gelegd voor huizen of gebouwen waar de slachtoffers woonden. Deze locaties zijn vaak ook van historisch of cultureel belang, en kunnen dus onderdeel zijn van een bredere historische tocht of stadswandeling. In sommige gevallen zijn er ook andere gedenkwaardige locaties in de buurt, zoals musea, monumenten of historische gebouwen, die bezoekers kunnen bezoeken als uitbreiding van hun gedenktocht.

Toegankelijkheid

De meeste stolperstenen zijn openbaar toegankelijk en liggen op straat of in het trottoir, waardoor ze gemakkelijk te bereiken zijn. De routes zijn vaak in de vorm van wandelingen, en kunnen worden afgelegd te voet of met de fiets. In sommige gevallen zijn er ook elektrische trolleybussen of treinen beschikbaar die bezoekers kunnen gebruiken om van de ene locatie naar de andere te reizen.

Openingstijden en Seizoenen

Voor bezoekers die een struikelstenenroute volgen, is het verstandig om rekening te houden met de openingstijden van lokale instellingen, zoals musea, restaurants of cafés. In sommige gevallen zijn deze instellingen seizoengevoelig, zoals Hortus Overzee in Den Helder, die pas vanaf 1 mei open is. Het is verstandig om de relevante websites of contactpersonen te raadplegen voor actuele informatie.

De Betekenis van Stolpersteine voor Toerisme en Onderwijs

De struikelstenenroutes in Nederland vormen niet alleen een belangrijk gedenkingsinitiatief, maar ook een waardevolle toeristische en onderwijselijke bron. Zowel toeristen als leraars en leerlingen kunnen deze routes gebruiken om meer te leren over de geschiedenis van hun regio en de impact van de Tweede Wereldoorlog op burgers en hun levens.

Toerisme

Voor toeristen bieden stolperstenenroutes een unieke manier om het verleden van een stad of dorp te ontdekken. In tegenstelling tot klassieke stadswandelingen of historische tochten, vragen stolperstenenroutes bezoekers om stil te staan voor de individuele verhalen van degenen die tijdens de oorlog zijn gedeporteerd of vermoord. Deze routes kunnen dus ook gecombineerd worden met andere historische of culturele activiteiten, zoals bezoeken aan musea, historische gebouwen of gedenktekens.

Onderwijs

Voor onderwijscursussen, vooral in het middelbaar onderwijs, vormen stolperstenenroutes een waardevolle lesmateriaal. De routes kunnen gebruikt worden voor projectwerk, historische onderzoek of klasprojecten, waarbij leerlingen de stolperstenen bezoeken en de verhalen achter de stenen onderzoeken. Dit helpt leerlingen om de impact van de nazi’s en de Tweede Wereldoorlog te begrijpen, en te leren over de betekenis van herdenking en historisch bewustzijn.

Conclusie

De stolpersteine in Nederland vormen een belangrijk onderdeel van het herdenkingslandschap en bieden een unieke manier om het verleden van steden en dorpen te ontdekken. Zowel in Almelo, Den Helder, Oog in Al als in andere gemeenten zijn routes samengesteld die toeristen, historisch geïnteresseerden en onderwijscursussen kunnen volgen. Deze routes zijn meestal gratis beschikbaar en bieden een toegankelijke manier om historisch bewustzijn te creëren en de namen en verhalen van slachtoffers van de nazi’s te herdenken. Het is verstandig om vooraf informatie te verzamelen via de relevante websites of contactpersonen, zodat bezoekers goed voorbereid zijn op hun gedenktocht. De stolperstenenroutes zijn niet alleen een educatieve activiteit, maar ook een emotionele ervaring die blijft hangen in het geheugen van bezoekers.

Bronnen

1. Almelo1.nl – Struikelend langs Stolpersteine route van 75 kilometer in centrum van Almelo
2. Wikipedia.nl – Lijst van Nederlandse gemeenten met Stolpersteine
3. Wikiloc.com – Struikelstenen-Stolpersteine Den Helder 10km wandelen
4. Stolpersteineroute.nl
5. Stichting-Stolpersteine.nl – Waar liggen Stolpersteine?