Openbaar vervoer in Nederland: toegankelijkheid en uitdagingen

Het openbaar vervoer (OV) in Nederland speelt een cruciale rol in het houden van de samenleving draaiende. Het helpt mensen om naar hun werk, gezondheidszorg, onderwijs en recreatie te reizen. Echter, in de afgelopen jaren zijn er zorgen opgekomen over de toegankelijkheid van het OV. Vooral in landelijke gebieden is de bereikbaarheid van voorzieningen met het OV afgenomen. Dit heeft gevolgen voor bepaalde groepen mensen, zoals ouderen, jongeren zonder rijbewijs en mensen zonder eigen voertuig. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de huidige situatie, de oorzaken en mogelijke oplossingen op basis van recente analyses en onderzoeken.

Het belang van bereikbaarheid

Bereikbaarheid van werk, voorzieningen en sociale contacten is essentieel om volwaardig deel te kunnen nemen aan de samenleving. In het maatschappelijk debat is er in toenemende mate zorg dat bereikbaarheid voor iedereen nog wel is gegarandeerd in Nederland. Mede tegen deze achtergrond heeft de voltallige Tweede Kamer het vorige kabinet verzocht om de afbreuk van het openbaar vervoer een halt toe te roepen en de bereikbaarheid van de regio te behouden en verbeteren. Ook het Regeerprogramma kabinet-Schoof stelt dat actie nodig is om de bereikbaarheid in heel Nederland op orde te houden en te verbeteren.

In 2022 heeft het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) onderzoek gedaan naar de veranderingen in bereikbaarheid van voorzieningen en banen in Nederland, met de meest recente beschikbare cijfers: tussen 2012 en 2022. Dit rapport is een vervolg op het onderzoek naar bereikbaarheid van werk en voorzieningen uit 2022.

Vervoersarmoede en het OV

Vervoersarmoede, ook wel mobiliteitsarmoede of vervoersongelijkheid genoemd, houdt in dat mensen niet kunnen komen waar ze willen. Dit kan leiden tot het verlies van toegang tot bepaalde banen, voorzieningen en sociale activiteiten. In Nederland zijn er verschillende drempels wat betreft mobiliteit. De focus in de publieke ruimte ligt nog steeds grotendeels bij de auto, terwijl werk, zorgverlening en recreatievoorzieningen steeds vaker gevestigd zijn op plekken die zonder auto moeilijk te bereiken zijn. Bovendien is het openbaar vervoer door prijsstijgingen en bezuinigingen steeds minder toegankelijk geworden. Dit heeft geleid tot vervoersarmoede, die zorgen kan oproepen voor werkloosheid, gezondheidsproblemen en sociaal isolement.

Toename van bereikbaarheidsverschillen

De bereikbaarheidsverschillen zijn toegenomen. Trein of bus is voor veel mensen geen optie, vooral in landelijk gebied. De auto nemen is op veel plekken in Nederland nog altijd de snelste manier om op de plaats van bestemming te komen. De reistijden naar ziekenhuizen of scholen zijn vaak veel korter met de auto dan met het ov of de fiets. Dat concluderen onderzoekers van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). En dat heeft ook met politieke keuzes te maken.

Het PBL analyseerde de bereikbaarheid van werk en voorzieningen en kwam tot de conclusie dat bijvoorbeeld 30 procent van de ouderen binnen een half uur geen ziekenhuis of polikliniek kan bereiken als ze niet met de auto kunnen. Voor 12 procent van hen lukt dat zelfs niet binnen 45 minuten. Het gaat dan om ouderen die aan de randen van steden, dorpen en landelijk gebied wonen.

Vooral in buurten buiten de steden is de beschikbaarheid van openbaar vervoer verder afgenomen, constateert het PBL. Mensen zonder auto kunnen ook minder snel naar een supermarkt. Met de auto is men er in landelijke gebieden doorgaans binnen 15 minuten, maar met het openbaar vervoer is de bereikbaarheid beduidend lager.

De onderzoekers zeggen dat de beperkte bereikbaarheid het gevolg is van historische keuzes voor ruimtelijke ordening en de inrichting van het vervoersysteem. "In de praktijk is vervoersbeleid vaak beperkt tot het bestrijden van congestie en faciliteren van verkeersdoorstroming", zegt Jeroen Bastiaanssen, onderzoeker vervoersbeleid bij het PBL.

Vervoersbeleid en krimp openbaar vervoer

De krimp in het openbaar vervoer heeft geleid tot een afname van de bereikbaarheid. Groene bussen vormen een belangrijk onderdeel van het maatschappelijk doel van duurzaam vervoer. Door de vervanging van dieselbussen door groene bussen in het streekvervoer zijn er echter ook uitdagingen. Tegelijkertijd zijn grote stukken van Nederland steeds minder goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Op die plekken is een auto onontbeerlijk om mobiel te zijn. Wat is het nut van groene bussen als tegelijkertijd steeds meer mensen de auto pakken als gevolg van vervoersarmoede? Die is immers nog zelden elektrisch. Hoe maken we van het openbaar vervoer weer een volwaardig alternatief voor de auto?

Vervoersarmoede en het OV-chipkaartprobleem

Een van de grootste en minst erkende oorzaken is volgens Rob van der Bijl, ov-expert en onderzoeker naar vervoersarmoede, de teruggelopen gebruiksvriendelijkheid van het openbaar vervoer. Het OV-chipkaartsysteem is vanuit zakelijke overwegingen bedacht en daardoor te ingewikkeld voor de gebruiker. Binnen de TU Delft is onderzoek gedaan naar gebruiksproblemen van dit systeem. Hieruit komt naar voren dat het systeem een stuk complexer is dan vroeger. Er worden te veel verschillende producten aangeboden en is er te weinig assistentie in en rondom het openbaar vervoer. Ook hoort het een landelijk te gebruiken systeem te zijn, maar ondertussen moet je nog wel in- en uitchecken wanneer je overstapt naar een andere vervoerder.

Onderwijs en zorg met het OV

Voorzieningen zoals onderwijs en zorg zijn niet overal gemakkelijk bereikbaar met het openbaar vervoer. Vanuit 40 procent van de 13809 buurten die Nederland telt, is binnen een half uur geen havo of vwo-opleiding te bereiken met het openbaar vervoer. vbo/vmbo-scholen zijn net iets beter bereikbaar, maar nog steeds kunnen scholieren uit 35 procent van de Nederlandse buurten niet binnen een half uur op school zijn met het openbaar vervoer. In de analyse is overigens geen rekening gehouden met het gebruik van andere vervoersmiddelen, zoals de fiets.

Ziekenhuizen zijn vanuit bepaalde gebieden in het land niet snel bereikbaar met het openbaar vervoer, terwijl inwoners van sommige andere buurten in Nederland binnen een half uur in wel drie verschillende ziekenhuizen kunnen zijn. Voor 7182 Nederlandse buurten geldt dat hun inwoners überhaupt niet binnen een half uur met het openbaar vervoer bij een ziekenhuis kunnen komen.

Toekomst van het openbaar vervoer

Om het openbaar vervoer in Nederland weer toegankelijker en beter bereikbaar te maken, zijn er verschillende maatregelen mogelijk. Eén van de manieren is het verbeteren van het OV-chipkaartsysteem, zodat het voor gebruikers eenvoudiger wordt. Daarnaast is het belangrijk om het openbaar vervoer in landelijke gebieden te behouden en uit te breiden, zodat ook mensen zonder eigen voertuig toegang hebben tot essentiële voorzieningen. Het beleid moet gericht zijn op het behouden en verbeteren van de bereikbaarheid voor iedereen in Nederland.

Het kabinet en de Tweede Kamer hebben al aandacht besteed aan deze kwestie. Actie is nodig om de bereikbaarheid in heel Nederland op orde te houden en te verbeteren. Het is essentieel dat overheden gerichter beleid voeren om de bereikbaarheid voor iedereen te kunnen behouden en verbeteren.

Conclusie

Het openbaar vervoer in Nederland speelt een belangrijke rol in de samenleving. Echter, in de afgelopen jaren is de bereikbaarheid van voorzieningen afgenomen, vooral in landelijke gebieden. Dit heeft gevolgen voor bepaalde groepen mensen, zoals ouderen, jongeren zonder rijbewijs en mensen zonder eigen voertuig. Oorzaken van deze afname zijn onder andere de krimp in het openbaar vervoer, de complexiteit van het OV-chipkaartsysteem en de toegang tot essentiële voorzieningen. Om deze kwestie aan te pakken, is het belangrijk om gericht beleid te voeren en maatregelen te nemen die de bereikbaarheid en toegankelijkheid verbeteren. Alleen zo kan het openbaar vervoer in Nederland weer een volwaardig alternatief worden voor de auto.

Bronnen

1. PBL - Teruggang OV leidde tot minder bereikbaarheid voorzieningen en banen
2. NOS - Teruggang openbaar vervoer
3. Pointer - Bereikbaarheid van voorzieningen met het OV
4. OVMagazine - Veel mensen vinden het OV maar gedoe
5. Geografie.nl - Vervoersarmoede
6. VPRO - Vervoersarmoede dreigt voor grote groep Nederlanders