Nederlandse rechtspraak in het vizier: Benoemingen en onafhankelijkheid onder druk

De rechtspraak in Nederland staat in recente jaren onder steeds grotere politieke en maatschappelijke druk. De benoeming van rechters, de onafhankelijkheid van de rechtspraak en de rol van de regering en het parlement worden steeds vaker in vraag gesteld. In vergelijking met landen als Polen en Hongarije, waar de rechtsstaat reeds ernstig in gevaar is, blijkt de Nederlandse situatie op bepaalde punten niet zo ver heen te zijn, maar ook daar zijn duidelijke tekortkomingen. De vraag rijst of Nederland, ondanks zijn goede reputatie als rechtsstaat, in staat is om de interne kritiek en de groeiende politieke bemoeienis tegen te gaan.

In dit artikel bespreken we de huidige staat van de Nederlandse rechtspraak, met een nadruk op de benoeming van rechters, de rol van de Raad voor de Rechtspraak en de gevoelens van onafhankelijkheid onder rechters. We beoordelen hoe ver de Nederlandse situatie staat in vergelijking met Europese normen en wat het risico is op een verdere politicering van de rechtspraak.

De benoeming van rechters in Nederland

In Nederland worden rechters benoemd door de minister van Justitie, die ook de leden van de Raad voor de Rechtspraak aanstelt. Deze Raad vervolgens is verantwoordelijk voor de benoeming van leidinggevenden in de rechtspraak, zoals bestuursleden van de gerechten. De huidige structuur geeft dus ruimte voor politieke invloed, ook al is dit niet expliciet geëxporteerd in de wet. Kritisch staatkundig en juridisch commentaar wijst erop dat dit systeem een serieuze constructiefout bevat, zowel in juridisch als in democratisch opzicht.

In praktijk betekent dit dat een regering die bepaalde uitspraken van rechters niet goedkeurt, indirect kan zorgen voor de benoeming van rechters die haar visie delen. Dit kan gebeuren zonder dat er wetswijzigingen nodig zijn. Het is dus niet nodig dat een regering de Grondwet wijzigt om meer controle te verkrijgen over de rechtspraak. Dit is een belangrijk verschil met landen zoals Polen of Hongarije, waar expliciete wetswijzigingen de rechtspraak politiek gemanipuleerd hebben.

De Raad voor de Rechtspraak en de Europese normen

De Raad voor de Rechtspraak speelt een centrale rol in de Nederlandse rechtspraak. Volgens Europese normen zou zo’n raad in meerderheid bestaan uit rechters zelf, benoemd zonder invloed van de regering of het parlement, en met breed vertegenwoordiging van mederechters. In Nederland is dit echter niet het geval. De Raad bestaat uit vier leden, waarvan slechts twee rechters zijn. De benoeming van deze leden ligt in handen van de minister van Justitie, wat de onafhankelijkheid van de raad in twijfel trekt.

De Europese koepel van Raden voor de Rechtspraak heeft duidelijk gesteld dat de huidige Nederlandse situatie niet aan de internationale standaard voldoet. Bovendien heeft deze koepel de Poolse Raad voor de Rechtspraak geschorst vanwege politieke bemoeienis, terwijl de Nederlandse Raad – die zelf deze schorsing verdedigde – niet bereid is om zelf aan de Europese normen te voldoen.

Politieke bemoeienis en het gevaar voor de rechtsstaat

De politieke bemoeienis met de rechtspraak is niet nieuw, maar het is wel zichtbaar toegenomen in de afgelopen jaren. De PVV, bijvoorbeeld, heeft in het verleden expliciet gestreden voor de mogelijkheid om rechters die hun mening niet deelhadden, te kunnen ontslaan. Dit is een duidelijk signaal dat politieke partijen bereid zijn om de rechtspraak te gebruiken als instrument in hun eigen agenda.

Oud-president van de Hoge Raad, Geert Corstens, wijst erop dat Nederland zich zonder wetswijziging in een situatie kan bevinden die gelijkaardig is aan die in Polen of Hongarije. Als bepaalde politieke partijen de macht in de toekomst verkrijgen, kunnen ze hun eigen rechters benoemen om de rechtspraak in hun voordeel te sturen. Dit zou niet alleen het vertrouwen van de burger in de rechtspraak ondermijnen, maar ook de fundamentele principes van de rechtsstaat in gevaar brengen.

De waarneming van onafhankelijkheid onder rechters

Ondanks de kritiek van buitenaf, blijkt dat de meeste rechters in Nederland ervan overtuigd zijn dat de rechtspraak vrij is van corruptie. In een enquête onder rechters uit verschillende landen, waaronder Nederland, bleek dat 95 procent of meer gelooft dat er geen sprake is van corruptie. Echter, het vertrouwen in de onafhankelijkheid van de rechtspraak is op het kritisch punt gezakt. Slechts 51 procent van de Nederlandse rechters vindt dat de regering voldoende respect toont voor hun onafhankelijkheid, en 41 procent vindt dat over het parlement. In 2022 waren deze percentages nog 74 respectievelijk 56. Het is duidelijk dat het vertrouwen in de rechtspraak onder druk staat.

De rol van de Hoge Raad

De Hoge Raad is in Nederland de hoogste rechtsinstantie en speelt een cruciale rol in de rechtspraak. De benoeming van raadsheren in de Hoge Raad ligt in handen van de Tweede Kamer, wat een specifieke constructie oplevert. Ondanks deze indirecte benoeming, blijft de Hoge Raad niet volledig onafhankelijk. De Hoge Raad is verantwoordelijk voor zaken die tot de top van de rechtspraak behoren, zoals belastingzaken, civiele en strafzaken, en ambtsmisdrijven van ministers en Kamerleden.

Als een zaak in hoger beroep terechtkomt, kan de Hoge Raad het laatste woord spreken. Daarom is het van groot belang dat deze rechtsinstantie onafhankelijk blijft. Echter, aangezien de benoeming van raadsheren afhankelijk is van de politieke verhoudingen in de Tweede Kamer, is er ruimte voor politieke invloed.

Verkiezingsprogramma’s en de rechtspraak

Hoewel de rechtspraak in de meeste verkiezingsprogramma’s wordt genoemd als een fundamentele waarde, is er weinig concrete aandacht voor de huidige tekortkomingen. Veel partijen benadrukken de waarde van de rechtsstaat en pleiten voor meer geld voor de rechtspraak, maar zelden wordt er expliciet gestreden voor verandering in de benoemingspraktijk van rechters.

Volgens kritische rechters en staatkundigen is dit een misser. De huidige structuur van de rechtspraak is niet in lijn met internationale normen en biedt dus een risico op politieke bemoeienis. Zolang de huidige benoemingsregels niet worden aangepast, blijft de rechtspraak kwetsbaar voor politieke invloeden.

Risico op politieke bemoeienis

Het risico op politieke bemoeienis met de rechtspraak is reëel, ook in Nederland. In Polen en Hongarije is het resultaat al duidelijk: de rechtspraak is verloren gegaan aan de politiek. In Nederland is dit nog niet het geval, maar de huidige benoemingsregels maken het mogelijk. Als bepaalde politieke partijen de macht in de toekomst verkrijgen, kunnen ze de rechtspraak gebruiken om hun eigen agenda te versterken.

Een voorbeeld is de PVV, die in het verleden al heeft gepleit voor de ontslagen van rechters die niet in lijn waren met hun visie. Dit is een duidelijk signaal dat politieke partijen bereid zijn om de rechtspraak te gebruiken als een instrument in hun eigen politieke doeleinden.

Vertrouwen in de rechtspraak

Het vertrouwen van burgers in de rechtspraak is van groot belang voor de democratie. Als burgers niet langer vertrouwen dat rechters eerlijk en onpartijdig zijn, kan dit leiden tot wantrouwen in het gehele rechtsstelsel. In de afgelopen jaren is er sprake van een duidelijke dalende trend in het vertrouwen in de regering en het parlement in de zaak van rechterlijke onafhankelijkheid.

De meeste rechters geloven nog steeds dat het vertrouwen in de rechtspraak in Nederland sterk is. Echter, het feit dat de regering en het parlement steeds meer aandacht besteden aan kritische uitspraken van rechters, geeft aan dat het vertrouwen onder druk staat. Dit is een teken dat de rechtspraak niet langer gezien wordt als volledig onafhankelijk, maar als een institutionele machtsfactor die door politieke partijen kan worden beïnvloed.

De toekomst van de rechtspraak

De toekomst van de Nederlandse rechtspraak hangt af van meerdere factoren. De huidige benoemingsregels zorgen ervoor dat de rechtspraak kwetsbaar is voor politieke bemoeienis. Dit is geen onvermijdelijk lot, maar het kan snel veranderen als politieke partijen de macht verkrijgen die hen toestaat om de rechtspraak in hun voordeel te sturen.

Een mogelijke oplossing ligt in het aanpassen van de benoemingsregels van rechters. Volgens de Europese normen zou de Raad voor de Rechtspraak in meerderheid bestaan uit rechters zelf, benoemd zonder invloed van de regering of het parlement. Dit zou een sterke garantie bieden voor de onafhankelijkheid van de rechtspraak.

In de huidige situatie is het van groot belang dat politici en burgers zich bewust worden van het gevaar van politieke bemoeienis met de rechtspraak. Zolang de huidige regels niet worden aangepast, blijft het risico bestaan dat Nederland in de toekomst in een situatie terechtkomt die gelijkaardig is aan die in Polen of Hongarije.

Conclusie

De Nederlandse rechtspraak staat in recente jaren onder groeiende druk. De benoeming van rechters, de rol van de Raad voor de Rechtspraak en de politieke bemoeienis met de rechtspraak zijn allemaal punten van kritiek. In vergelijking met landen zoals Polen en Hongarije is de Nederlandse situatie nog niet zo ver heen, maar de tekortkomingen zijn duidelijk zichtbaar. De huidige benoemingsregels bieden ruimte voor politieke invloed, wat een serieuze bedreiging is voor de rechtsstaat.

Het vertrouwen in de rechtspraak is de laatste jaren afgenomen. De meeste rechters geloven nog steeds dat er geen sprake is van corruptie, maar het feit dat de regering en het parlement steeds vaker kritisch reageren op uitspraken van rechters, geeft aan dat het vertrouwen onder druk staat. Dit is een teken dat de rechtspraak niet langer gezien wordt als volledig onafhankelijk.

De toekomst van de Nederlandse rechtspraak hangt af van het vermogen om de huidige benoemingsregels te veranderen. Zolang deze regels niet worden aangepast, blijft het risico bestaan dat Nederland in een situatie terechtkomt die gelijkaardig is aan die in Polen of Hongarije. Het is van groot belang dat zowel politici als burgers zich bewust worden van deze dreiging en actie ondernemen om de rechtsstaat te beschermen.

Bronnen

1. Mr Online – Iedere rechter eindbaas over zijn beslissing
2. De Correspondent – De benoeming van rechters in Nederland is niet onafhankelijker dan in Polen of Hongarije
3. Mr Online – Europese raden voor rechtspraak nemen verklaring over bedreigingen rechtsstaat aan
4. Pointer – Oud-president Hoge Raad bezorgd over de rechtsstaat